Czym są suplementy diety?

Suplementy diety stały się w ostatnich latach bardzo popularne. W aptekach, drogeriach, a nawet w supermarketach znajdziemy całe półki z kolorowymi opakowaniami obiecującymi zdrowie i witalność. Czym jednak tak naprawdę są te produkty? Czy to to samo co leki, czy raczej „ulepszona” żywność? W tym wpisie w przystępny sposób wyjaśniamy, czym są suplementy diety, jak są regulowane prawnie, z czego się składają i czym różnią się od leków. Nie zabraknie też ciekawostek – np. jak wygląda rejestracja suplementów w Polsce oraz czym różnią się regulacje w Unii Europejskiej i USA.

Definicja suplementu

Na poziomie unijnym suplementy reguluje Dyrektywa 2002/46/WE, która określa, czym właściwie są tego typu produkty, oraz jakie składniki mogą być w nich stosowane i w jakiej formie. Co ciekawe, w oficjalnym tekście prawnym pojawia się termin „suplement żywnościowy” (ang. food supplement), a nie popularne określenie „suplement diety”. To drugie sformułowanie funkcjonuje w praktyce znacznie częściej. Termin „suplement diety” pojawił się wcześniej i przyjął się w komunikacji branżowej i konsumenckiej, bo jest bardziej intuicyjny – od razu sugeruje związek z codziennym sposobem odżywiania. W rzeczywistości oba określenia odnoszą się do tego samego: produktów, których celem jest uzupełnienie diety o wybrane składniki odżywcze lub inne substancje aktywne. Aby doprecyzować, czym dokładnie jest suplement w świetle unijnych przepisów, warto przytoczyć oficjalną definicję:

"suplementy żywnościowe" oznaczają środki spożywcze, których celem jest uzupełnienie normalnej diety i które są skoncentrowanym źródłem substancji odżywczych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub fizjologiczny, pojedynczych lub złożonych, sprzedawanych w postaci dawek, a mianowicie w postaci kapsułek, pastylek, tabletek, pigułek i w innych podobnych formach, jak również w postaci saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem i w tym podobnych postaciach płynów lub proszków przeznaczonych do przyjmowania w niewielkich odmierzanych ilościach jednostkowych;

Mówiąc prościej: suplementy diety to skoncentrowane dawki witamin, minerałów lub innych związków, przeznaczone do uzupełnienia zwykłego pożywienia. To, co przesądza o ich działaniu i zastosowaniu, to przede wszystkim skład. Dlatego zanim przejdziemy dalej, warto przyjrzeć się, jakie substancje trafiają najczęściej do suplementów. Wachlarz składników jest dość szeroki, choć regulacje unijne najdokładniej opisują witaminy i minerały. Typowe grupy składników suplementów to:

• Witaminy i składniki mineralne – zarówno witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K), jak i w wodzie (C, witaminy z grupy B), a także minerały, takie jak wapń, magnez, żelazo, cynk, selen, jod czy potas.
• Substancje roślinne i ziołowe – bardzo popularna kategoria suplementów to tzw. nutraceutyki roślinne. Mogą to być sproszkowane części roślin lub wyciągi (ekstrakty) zawierające określone związki. Przykłady to żeń-szeń, miłorząb japoński (gingko biloba), ostropest plamisty, kurkuma, czosnek, aloes, a nawet ekstrakty z grzybów czy alg. Takie suplementy często nazywa się potocznie “ziołowymi” lub “naturalnymi”.
• Inne substancje – to bardzo szeroka kategoria, obejmująca m.in. aminokwasy, kwasy tłuszczowe, błonnik pokarmowy, a także naturalnie występujące związki, takie jak luteina, likopen czy koenzym Q10. Do tej grupy zaliczają się także probiotyki i enzymy trawienne. Niektóre suplementy zawierają żywe kultury bakterii, które wspomagają florę jelitową, oraz enzymy wspierające trawienie

Warto podkreślić, że wszystkie składniki suplementu muszą być bezpieczne do spożycia w proponowanej dawce. Nie powinny to być substancje o silnym działaniu farmakologicznym. Nie wolno dodawać do suplementów np. składników czynnych zarezerwowanych dla leków na receptę. Jednak bezpieczeństwo to tylko jedna strona medalu — aby suplement rzeczywiście spełniał swoją funkcję, musi także zawierać składniki w odpowiedniej ilości. W przypadku witamin i minerałów przyjmuje się, że minimalna ilość o realnym wpływie na organizm to co najmniej 15% referencyjnej wartości spożycia danego składnika w porcji dziennej. Innymi słowy, jeżeli np. tabletka zawiera witaminę lub minerał w dawce mniejszej niż 15% RWS, prawdopodobnie nie zapewni ona odczuwalnej korzyści zdrowotnej. Dawka poniżej tego progu może okazać się zbyt mała, by uzupełnić ewentualne niedobory czy wesprzeć funkcje organizmu w zauważalny sposób. Z drugiej strony, zbyt duże dawki witamin i składników mineralnych mogą być szkodliwe. Nadmierne spożycie niektórych mikroskładników prowadzi do niepożądanych skutków zdrowotnych.

Prawo w pigułce

Kraje członkowskie Unii Europejskiej, takie jak Polska i Holandia, wdrażają przepisy unijne dotyczące suplementów diety na poziomie krajowym. W Polsce regulacje opierają się przede wszystkim na ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety. Nadzór nad rynkiem sprawuje Główny Inspektorat Sanitarny (GIS), który przyjmuje zgłoszenia suplementów i może interweniować, gdy produkt budzi zastrzeżenia co do składu lub bezpieczeństwa. W Holandii za nadzór nad suplementami odpowiada Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) – Holenderska Agencja ds. Żywności i Produktów Konsumpcyjnych. Przepisy unijne zostały tam wdrożone m.in. poprzez Warenwetbesluit voedingssupplementen (dekret o suplementach diety) oraz bardziej szczegółowe Warenwetregeling voedingssupplementen (rozporządzenie wykonawcze).

Zarówno w Polsce, jak i w Holandii, suplementy nie przechodzą klasycznej rejestracji jak leki. Procedura polega na zgłoszeniu produktu do odpowiednich organów – w Polsce do Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS), a w Holandii do NVWA. Producent podaje skład, dawkowanie, projekt etykiety i informuje o zamiarze wprowadzenia produktu do obrotu. Nie oznacza to jednak, że urzędy zatwierdzają produkt. Zgłoszenie nie kończy się żadną decyzją administracyjną – to forma notyfikacji, która daje organom możliwość monitorowania rynku i ewentualnego działania, jeśli pojawią się wątpliwości dotyczące bezpieczeństwa suplementu. Jeśli suplement wzbudza jakieś wątpliwości, GIS może poprosić o opinie naukowe lub stanowisko Urzędu Rejestracji Leków (URPL). W Holandii NVWA może podjąć decyzję o przeprowadzeniu dodatkowych badań lub innych działań mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa żywności. W obu krajach - i ogólnie w UE - organy nadzorujące mogą interweniować, gdy suplement budzi zastrzeżenia jednak nadzór ma charakter reaktywny: urzędy nie badają suplementów z góry, ale reagują na sygnały o problemach. W związku z brakiem formalnej rejestracji, pełna odpowiedzialność za bezpieczeństwo, skład i zgodność suplementu z przepisami spoczywa na producencie lub importerze, którzy muszą być w stanie wykazać, że wprowadzany produkt spełnia wszystkie wymagania prawa żywnościowego. We wszystkich krajach wspólnoty obowiązuje zasada: żywność (w tym suplementy) nie może zagrażać zdrowiu konsumentów.

Skoro jednak produkt trafia na rynek i może być legalnie sprzedawany, musi również spełniać konkretne wymogi informacyjne – przede wszystkim w zakresie oznakowania. Choć szczegółowe wymagania dotyczące oznakowania suplementów mogą się nieznacznie różnić w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, istnieje wspólna podstawa prawna, która sprawia, że najważniejsze elementy etykiety są bardzo podobne. W praktyce oznacza to, że w większości państw UE etykieta suplementu musi zawierać m.in. następujące informacje:

• Nazwa środka spożywczego, z wyraźnym określeniem „suplement diety” (w Holandii: voedingssupplement)
• Zalecana dzienna porcja do spożycia
• Ostrzeżenie, aby nie przekraczać zalecanej porcji dziennej
• Informacja, że suplement nie zastępuje zróżnicowanej diety
• Wzmianka o konieczności przechowywania poza zasięgiem dzieci
• Wykaz wszystkich składników
• Wyróżnienie alergenów, jeśli występują
• Zawartość składników odżywczych lub fizjologicznie czynnych w przeliczeniu na porcję dzienną, wraz z procentem referencyjnych wartości spożycia (dla witamin i minerałów)
• Kategorie składników odżywczych lub opis ich właściwości
• Ilość netto produktu (np. masa lub objętość)
• Data minimalnej trwałości lub termin przydatności do spożycia
• Warunki przechowywania lub stosowania, jeśli mają znaczenie dla bezpieczeństwa lub trwałości
• Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego za produkt na terenie UE
• Numer partii produkcyjnej (kod partii / batch code)

W całej UE obowiązują te same zasady dotyczące oświadczeń zdrowotnych. Producent może twierdzić, że np. „witamina D wspiera zdrowe kości”, ale tylko jeśli takie stwierdzenie zostało zatwierdzone przez EFSA (Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności). Nie wolno natomiast sugerować, że suplement leczy, zapobiega chorobom albo działa jak lek – to prawnie zabronione. Z tego powodu reklamy suplementów w UE są ostrożne, bazują na sformułowaniach typu „wspiera”, „pomaga utrzymać”, zamiast obiecywać efekty lecznicze.

Leki a suplementy – czym się różnią?

Wspomniane wcześniej pojęcie efektu fizjologicznego odnosi się do wpływu suplementu na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Suplementy diety wspomagają naturalne procesy życiowe, ale nie zmieniają ich w sposób terapeutyczny. Innymi słowy – ich rola polega na wspieraniu normalnych funkcji ciała, a nie na leczeniu schorzeń lub modyfikowaniu przebiegu choroby. Choć suplementy i leki mogą wyglądać podobnie i czasem zawierać te same składniki, różnią się pod względem kluczowych założeń i funkcji.

• Substancje i dawki: Zarówno suplementy, jak i leki mogą zawierać podobne substancje (np. witaminy, minerały czy ekstrakty roślinne). Różnica często tkwi w dawce i celu użycia. Leki zawierają dawki składników aktywnych, które wywierają działanie farmakologiczne lub terapeutyczne, by leczyć lub zapobiegać chorobie. Suplementy zaś zawierają dawki o charakterze żywieniowym, przeznaczone do uzupełnienia niedoborów w diecie. Na ogół (choć nie zawsze) dawki w lekach są wyższe niż w suplementach.
• Przeznaczenie i efekt działania: Suplementy diety są przeznaczone dla osób zdrowych – ich celem jest wspomaganie codziennej diety i wspieranie naturalnych funkcji organizmu, takich jak odporność, metabolizm czy kondycja skóry. Nie mają działania farmakologicznego ani terapeutycznego. W przeciwieństwie do tego, produkty lecznicze stosuje się w przypadku chorób lub zaburzeń – ich zadaniem jest przywrócenie prawidłowego stanu organizmu, leczenie objawów lub zapobieganie chorobom. Leki zawierają substancje aktywne o udokumentowanym działaniu farmakologicznym, które bezpośrednio wpływają na procesy chorobowe.
• Różnice w rejestracji i kontroli: Zanim lek trafi do sprzedaży, musi przejść szczegółowy proces rejestracji – producent przedstawia wyniki badań klinicznych potwierdzających skuteczność, bezpieczeństwo i jakość, a dane te są weryfikowane przez odpowiednie organy. Po dopuszczeniu lek nadal podlega nadzorowi, m.in. monitoruje się działania niepożądane i kontroluje kolejne serie produktów. W przypadku suplementów procedura jest znacznie prostsza: nie wymagają badań klinicznych ani zatwierdzenia przez agencję leków – wystarczy zgłoszenie produktu do odpowiedniego urzędu, który może, ale nie musi, zgłosić zastrzeżenia. Po wprowadzeniu na rynek suplementy podlegają ogólnym przepisom żywnościowym – za ich bezpieczeństwo odpowiada głównie producent, a organy państwowe interweniują jedynie w razie problemów. W praktyce kontrola suplementów jest mniej restrykcyjna niż nadzór nad lekami.

Rola suplementów w codziennej diecie

Nazwa “suplement diety” wskazuje, że ich rolą jest suplementacja, czyli uzupełnienie diety. W idealnym świecie wszyscy odżywialibyśmy się tak zdrowo i różnorodnie, że nie brakowałoby nam żadnych witamin ani minerałów. Rzeczywistość bywa jednak inna – szybkie tempo życia, przetworzona żywność, restrykcyjne diety czy szczególne stany (ciąża, choroba, intensywny trening) sprawiają, że czasem mamy niedobory pewnych składników. Suplementy mogą pomóc wypełnić te luki. Przykładowo, w naszej strefie klimatycznej wiele osób ma niedobór witaminy D z powodu małej ekspozycji na słońce – stąd popularność suplementów z “witaminą słońca”. Trzeba jednak pamiętać, że suplement nie zastąpi zdrowej żywności. To dodatek, shot odżywczy, a nie zamiennik posiłku. Nie możemy żyć na suplementach zamiast warzyw i owoców – one mają dostarczyć uzupełniające ilości składników, a bazę powinna stanowić zbilansowana dieta. Jak głosi obowiązkowe ostrzeżenie na etykietach: suplementy diety nie mogą być stosowane jako substytut (zamiennik) zróżnicowanej diety. Najlepiej traktować je jako wsparcie organizmu w szczególnych sytuacjach albo polisę na gorsze dni, gdy nasz jadłospis nie domaga.

Suplementy diety to dziś ważny element rynku spożywczego i coś, z czym większość z nas miała styczność. Warto jednak podchodzić do nich ze świadomością ich charakteru. To nie magiczne pigułki, ale także nie czyste zło – po prostu narzędzie, które użyte właściwie może pomóc nam zadbać o zdrowie, a niewłaściwie – nie przynieść żadnych efektów lub nawet zaszkodzić. Pamiętajmy: suplement to uzupełnienie, a nie substytut zdrowej diety – i tego się trzymajmy, dbając o własne zdrowie!